جایگاه ایران در صادرات کشمش و انگور

مقدمه

صادرات کشمش یکی از اقتصادی ترین تجارت های ایران به شمار می آید.سالانه هزاران تن كشمش در ايران توليد مي شود و از اين مقدار درصد قابل توجهي به خارج از كشور صادر مي گردد.

ولي در سال هاي اخيربه دليل  كيفيت پايين كشمش توليدي ايران و بالا بودن كيفيت محصول كشورهاي ديگر قيمت كشمش ايران در مقايسه با ساير كشورهاي توليد كننده كاهش قابل ملاحظه اي يافته است كشمش ازقديم الايام يكي از صادرات مهم غير نفتي ايران محسوب مي شود و از اين نظر توليد و صدور آن از اهميت خاصي برخوردار است. امكانات بالقوه توليد در داخل كشور و ارزش افزوده آن در بخش هاي كشاورزي، صنعت، خدمات و نيز تقاضاي بازارهاي جهاني اقدامات جدي تري را در جهت بالا بردن كيفيت كشمش طلب مي كند كه استفاده از روش هاي صحيح كاشت ـ داشت ـ برداشت و عمل آوري محصول موجب عرضه كشمش مرغوب به بازارهاي جهاني و تضمين بازار براي سالهاي آينده به همراه خواهد داشت. در این نوشتار سعی شده است به وضعیت تولید انگور و کشمش در ایران پرداخته شود. سپس چالش های پیش روی صادرات کشمش به صورت مختصر پرداخته شود.

سطح زیر کشت انگور در ایران

بر اساس آمارهای رسمی ، سطح بارور و غیربارور باغ‌های کشور به ترتیب، 3/2 و 38/0 میلیون هکتار بوده که حدود 306 هزار هکتار(معادل 4/11 درصد) به ریزمیوه‌ها (با تولید 25/3 میلیون تن) اختصاص داشته است. کشت انگور 2/96 درصد از کل سطح باغ‌های ریزمیوه (اعم از غیربارور و بارور) و میزان تولید انگور 6/97 درصد از کل میزان تولید ریزمیوه‌ها را تشکیل داده است.

عملکرد انگور در ایران  

رتبه دوم تولید در بین محصولات باغی (بعد از سیب) مربوط به انگور با تولید حدود 4/3 میلیون تن و سهم 35/16 درصد از کل میزان تولید محصولات باغی بوده است. سطح تاکستان‌های کشور 316040 هکتار (233000 هکتار آبی معادل %7/73 و83040 هکتار دیم معادل %3/26) برآورد می‌شود. از این سطح معادل 8/92 درصد بارور و بقیه در مرحله نونهالی (نهال غیربارور) هستند. از مجموع کل سطح زیر کشت، حدود 63 درصد سطح تاکستان‌های بارور آبی در استان‌های قزوین، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، فارس، زنجان، همدان و 37 درصد آن در بقیه استان‌های انگورخیز هستند. استان فارس با سهم 23 درصد سطح تاکستان‌های (بارور و غیربارور) کشور، در جایگاه نخست قرار دارد.

متوسط میزان تولید انگور 3420686 تن بوده که 88 درصد آن از کشت آبی به دست آمده است. از نظر تولید، استان فارس با 16درصد تولید انگور کشور در جایگاه نخست، استان خراسان رضوی با سهم 12 درصد در جایگاه دوم و استان‌های قزوین، همدان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، زنجان و مرکزی در رتبه‌های بعدی جای گرفته‌اند. متوسط عملکرد تاکستان‌ها برابر 14420 کیلوگرم در هکتار بوده است که بیشترین عملکرد در استان سمنان برابر 23835 کیلوگرم در هکتار و کمترین آن در استان کرمان با 4642 کیلوگرم در هکتارگزارش شده است. اختلاف موجود بین متوسط عملکرد استان‌ها نشان دهنده وجود شرایط اقلیمی متفاوت در استان‌ها و اثر سایر عوامل از جمله عوامل مدیریتی است.

جایگاه ایران در تولید انگور دنیا

بر اساس آمار سال 2016 سازمان خواربار و کشاورزی جهانی (FAO) میزان کل تولید انگور دنیا بیش از 2/77 میلیون تن است که در این بین، بیشترین میزان تولید مربوط به کشور چین با 14 درصد از کل تولید دنیا (6/9 میلیون تن) است. کشورهای چین، آمریکا، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، ترکیه، شیلی، آرژانتین، ایران و آفریقای جنوبی، 10 کشور پیشرو از نظر تولید انگور در دنیا هستند. ایران با تولیدی بالغ بر 4/3 میلیون تن در جایگاه نهم از نظر تولید انگور قرار دارد.

جایگاه ایران در صادرات انگور و کشمش  

میزان صادرات این محصول به صورت تازه‌خوری حاکی از آن است که ایران از نظر میزان و ارزش دلاری صادرات در جایگاه 29 دنیا قرار دارد. البته بخش عمده ای از انگور ایران به صورت کشمش صادر می‌شود. به عبارت دیگر، عمده محصول انگور ایران به صورت فراوری شده و به شکل کشمش صادر می‌شود. به طوری که ایران از نظر میزان تولید کشمش، رتبه چهارم و صادرات کشمش در رتبه سوم دنیا (پس از آمریکا و ترکیه) قرار دارد. ضریب تبدیل انگور به کشمش در ارقام مختلف، متفاوت بوده و میانگین چهار کیلوگرم انگور به یک کیلوگرم کشمش است.

مهم‌ترین بازارهای صادراتی کشمش ایران

کشمش ایران تقریباً به صد کشور جهان صادر می‌شود، ولی بر اساس گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، مهم‌ترین آنها در سال 1395 عبارتند از:

بالاترین صادرات کشمش از گمرک‌های ایران به شرح زیر است:

آذربایجان شرقی (بناب، تبریز و مراغه): %35 کشور

همدان (ملایر): %20 کشور

هرمزگان (بندرلنگه، شهید رجایی): %15 کشور

گیلان (انزلی، آستارا): %11 کشور

آذربایجان غربی: %6 کشور

خراسان رضوی (مشهد): %4 کشور

قزوین: %4 کشور (عمده کشمش تولیدی این استان از سایر گمرک‌ها بویژه همدان و تهران صادر می‌شود).

چالش های پیش روی صادرات کشمش ایران

در ایران چالش‌های متعددی در افزایش کمی و کیفی محصول کشمش و رقابت در بازارهای داخلی و خارجی وجود دارد. از آن جمله می‌توان به نبود ارقام مناسب، خشکسالی، بارندگی‌های آخر فصل، روش‌های هرس و تربیت، برداشت و پس از برداشت محصول، بارگاه‌های بهداشتی، منابع آب، روش‌های تهیه کشمش، روش‌های انبارداری، آماده‌سازی و بسته‌بندی، تنش‌های محیطی، تغذیه و بازاررسانی اشاره کرد.

♣ در بیشتر مواقع، بسته‌بندی کشمش استاندارد و مناسب نیست. کشمش ایران در بسته‌های 10 و 5/12 کیلوگرمی بدون درج مشخصات، بسته‌بندی شده و به کشورهای دیگر ارسال و آنجا در بسته‌بندی‌های زیبا و جالب 100-50 گرمی به بازار عرضه می‌شود.

♣ به دلیل مقررات سخت گمرکی، مدت ماندگاری محصول صادراتی در گمرک‌های ایران طولانی (حدود 45 تا 60 روز) است. در نتیجه، کیفیت محصول کاهش می‌یابد و گاهی هم امکان فساد محصول وجود دارد. نظیر کشمش کالیفرنیایی که از بندرعباس صادر می‌شود، اگر در گمرک زیاد بماند به واسطه نفوذ رطوبت به جهت شرجی بودن محیط و دارا بودن گوگرد، امکان تغییر رنگ، طعم و در نهایت، فساد محصول زیاد است.

♣ بازاریابی خیلی ضعیف انجام می‌شود، به طوری که تبلیغات مناسب در مورد اهمیت و کیفیت محصولات انجام نمی‌شود (روابط دوستانه دولت‌ها تأثیر بسزایی در صادرات محصولات، خصوصاً کشمش دارد).

♣ در زمان پرداخت تسهیلات، وثیقه‌های بانکی باید تا حد امکان کم شود تا بانک عامل، خود به عنوان عامل بازدارنده گسترش بارگاه‌های بهداشتی نباشد.

♣ کمبود سیمان و مصالح ارزان قیمت، احداث بارگاه‌های بهداشتی را با مشکل مواجه ساخته است.

♣ درطول سال‌های گذشته، در خرید کشمش به صورت تضمینی بین محصول تولیدی در بارگاه‌های بهداشتی با محصول تولیدی به روش سنتی بر روی خاک، تفاوت قیمت چندان چشمگیر و قابل توجه نبوده است. همین امر به عنوان عامل بازدارنده سبب شد تا باغداران تمایلی به احداث بارگاه‌های بهداشتی نداشته باشند.

♣ عدم ارائه الگوی مناسب تهیه کشمش توسط دولت، عدم سرمایه‌گذاری و ایجاد بسترهای مناسب در این مورد با توجه به توسعه علم و تکنولوژی و جدی شدن رقابت در عرصه بازارهای خارجی، در شرایطی که قسمت عمده محصول تولیدی جهت صادرات به کشورهای خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استانداردهایی جهت تهیه کشمش از سوی کارخانه‌داران و خریداران عمده (تجار) برای باغدار تعریف نشده است و کشمش تنها بر اساس درشتی، تمیزی و عاری بودن از مواد خارجی نظیر سنگ و خاک قیمت­گذاری می‌شود، در حالی که سایر عوامل مورد نظر در تولید یک کشمش استاندارد در نظر گرفته نمی‌شوند. بنابراین لازم است در تهیه کشمش مواردی نظیر عدم آلودگی به زهرابه اکراتوکسین­ها[1] (گروهی از سموم قارچی[2] تولید شده توسط قارچ­های آسپرژیلوس و پنی­سیلیوم)، عدم آلودگی به باقیمانده سموم کشاورزی و کودهای شیمیایی و عدم آلودگی به باقیمانده انیدریدسولفور مدنظر قرار گیرند تا به عنوان عوامل بازدارنده صادرات کشمش ایران محسوب نشوند.